Recensie: Het is geen oorlog, en iedereen ziet het - Kees Jan Dellebeke

Zijn we echt verwikkeld in een cyberoorlog? Oud-inlichtingenman Kees Jan Dellebeke gelooft eerder dat dit een nieuw hoofdstuk van de Koude Oorlog is.

‘Oorlog’ is het etiket dat onderzoeksjournalist Huib Modderkolk heeft geplakt op zijn nieuwe boek over geheime diensten en de cybergevechten tussen staten, Het is oorlog maar niemand die het ziet.

Maar wanneer is het eigenlijk oorlog? We merken er in ons dagelijks bestaan weinig van, terwijl de grootmachten om ons heen wel degelijk bezig zijn met hun Stratego of Game of Thrones; gevechten om macht en invloed, imago. Maar ook grootschalige pogingen tot plundering van westerse rijkdom en kennis.

Toch gaat het te ver om deze intimiderende digitale component een ‘nieuwe oorlog’ te noemen; eerder is sprake van uitbreiding van de bestaande wedloop.

Modderkolks ondertitel ‘maar niemand die het ziet’ is zelfs misleidend. Ziet hij zichzelf als een profeet die de mensheid wil wijzen op haar onbenullig bestaan en haar wil genezen van haar blindheid voordat het te laat is?

Die waarschuwing bestaat uit de combinatie van verontrustende boodschappen van meer dan 110 bronnen die hij heeft geraadpleegd. Hetgeen dan in elk geval betekent dat veel meer mensen, instituten, inlichtingendiensten, beveiligingsbedrijven, landen en regeringen al lang – meer dan twintig jaar – op de hoogte zijn van digitale bedreigingen.

Uitvoerig beschrijft hij de eerste digitale verstoring in Nederland die in 2011 bij het bedrijf DigiNotar in Beverwijk plaatsvond en waarbij digitale beveiligingscertificaten voor websites, waaronder die van de overheid (DigiD) werden gecompromitteerd.

Hij weidt uit over een jonge hacker die vanaf zijn zolderkamertje inbreekt bij KPN. En mooi is zijn verhaal over de inbraak via LinkedIn-pagina’s bij telefoonbedrijf Belgacom door de Britse afluisterdienst GCHQ.

Angst en kwetbaarheid

Modderkolk zegt bezorgd te zijn dat ‘de Nederlander’ niet doorheeft aan welke gevaren hij/zij zich dagelijks blootstelt in deze digitale ‘oorlog’. Minister Ank Bijleveld (Defensie, CDA) en andere gezagsdragers gebruiken dat woord eveneens graag om aan te geven dat er veel verschillende soorten cyberaanvallen vanuit agressieve landen als Rusland, China en Iran plaatsvinden.

Maar onze angst en kwetsbaarheid volgen eerder uit ons eigen gebrek aan beveiligingszin, zoals onder meer is gebleken in 2016 tijdens de Russische manipulaties van de Amerikaanse presidentsverkiezingen.

Zelfs Modderkolks spectaculairste onthulling, de vermeende betrokkenheid van de Nederlandse inlichtingendienst AIVD in Iran – het met de computerworm Stuxnet onklaar maken onklaar maken van nucleaire centrifuges voor de vervaardiging van atoomwapens – is eerder een eenmalige sabotageactie in plaats van een nieuwe digitale oorlog.

Val van de Muur

De huidige cybergevechten vormen hooguit een uitbreiding van de Koude Oorlog, de periode van gewapende vrede tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, en hun bondgenoten. Op de begindatum van deze Koude Oorlog (1945) valt weinig af te dingen. En na de val van de Muur (1989) en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 geldt de Koude Oorlog als voorbij.

Ik geloof eerder dat er vanaf 1991 een langdurig interbellum is ontstaan waarin het onderling wantrouwen tussen staten stelselmatig werd aangewakkerd door technologische ontwikkelingen in ruimtevaart en defensie, aangewakkerd door de digitale technologie.

De aanslagen van 11 september in 2001 hebben die wereldwijde digitale ontwikkelingen een nieuwe impuls gegeven. De inlichtingendiensten realiseerden zich geschokt dat ze de aanval ondanks de signalen niet hadden zien aankomen. En daarna kreeg het digitale domein de vrije hand bij de tegenaanval.

Intussen voeren drie partijen een harde strijd om de digitale wereldhegemonie: naast de VS en Rusland is er nu China als derde partij.

Losse incidenten

In het televisieprogramma Buitenhof stelde presentator Jort Kelder een paar keer aan Modderkolk de vraag waaruit dan zou blijken dat het etiket ‘oorlog’ inderdaad gerechtvaardigd was. Anders gezegd: zit er samenhang in de episodes uit het boek, of gaat het veeleer om losse incidenten? Hierop kwam geen bevredigend antwoord.

De hedendaagse strijd, hoe technologisch geavanceerd die ook is, valt niet los te zien van de geschiedenis. De huidige digitale wereld is ontstaan tijdens en is een voortbrengsel van de Koude Oorlog en is tot volwassenheid gekomen onder invloed van ‘11 september’. Toch leven millennials als Modderkolk (1982) in een relatief rustige tijd; het is geen oorlog, ook niet digitaal.

Misschien kunnen we over enkele decennia over dit tijdperk spreken als digitaal gerommel in de marge van de geboorte van de drie (of, wie weet, vier of vijf) grote machtsblokken, die elkaar na het overwinnen van kinderziektes met digitale controles mooi in evenwicht houden.

Gepubliceerd in NRC Handelsblad